امام صادق علیه السلام: مَن کَانَ فِی حاجَةِ أخیه کَانَ اللهُ فِی حاجَتِه؛(114) هر کس در پی برآوردن حاجت برادر خود باشد، خداوند نیز در تدبیر نیازمندیهای او است. «برادری» از برجسته ترین نمودهای جامعه دینی است، گره گشایی، همراهی و دستگیری از یکدیگر عامل استحکام این برادری است که در قرآن کریم بر آن تأکید شده است.(115) نیز حضرت صادق علیه السلام می فرماید: «مَن قَضی لأخیهِ المُؤمنِ حاجَةً قَضی الله لَه حَوائِجَ کَثیرةً»؛(116) کسی که یک حاجت برادر دینی خود را برآورده نماید، خداوند بسیاری از حاجت ها و خواسته های او را برآورده خواهد کرد.

این جهان کوه است و فعل ما ندا سوی ما آید نداها را صَدا سنت الهی بر این است که دنیا دارِ کار، و آخرت، وقت حساب و ثواب و جزا باشد و لی از آن جا که هر کار خوب تأثیرات مثبت و هر گناهی، پلیدی می آورد، آثار بخشی از نتایج کارها در همین دنیا، پیدا و دامنگیر انسان می شود.

در آموزه های تربیتی و اخلاقی پیامبر اعظم(ع)، خدمت رسانی و حل مشکلات مادی و معنوی مردم از جایگاه ویژه ای برخوردار است. سیره درخشان آن بزرگوار نشان می دهد که آن حضرت در حل مشکلات مردم و رفع نیازها و معضلات آنها، فوق العاده کوشا بودند و در شرایط سخت، به داد بینوایان و رفع حاجت نیازمندان می پرداختند تا آن که فرمایند:
«من سر مؤمنا فقد سرنی و من سرنی فقد سرالله»1
«کسی که مؤمنی را شاد کند، مرا شاد کرده است و کسی که مرا شاد کند، خدا را شاد نموده است».
امام صادق(ع) فرمود:
رسول خدا(ص) اوقات خود را به طور منظم و عادلانه بین اصحاب و مسلمانان تقسیم نموده بود. همه آنان را به طور مساوی و به یک چشم نگاه می کرد؛ هرگاه مشغول نماز بود و شخصی نزد او می آمد، آن حضرت (ص) نمازش را به طور اختصار به جای می آورد و سپس از او می پرسید: چه حاجتی داری؟
وقتی نیازش را می گفت، پیامبر(ص) آن را انجام می داد و سپس به نماز می ایستاد2. آن حضرت به قدری در مورد مسأله رفع نگرانی و حل مشکلات مسلمانان حساس بود که فرمود:
«از سکوت و بی توجهی اهانت آمیز بپرهیزید اگر بعضی از شماها مسئولیتی در جامعه داشته باشید و به درخواست افراد ثروتمند و موقعیت دار زودتر رسیدگی کنید و درخواست زنان بی سرپرست، یتیمان و مساکین را انجام ندهید و آنان را به ذلت و خواری واگذارید، یقین داشته باشید که در حق ضعفا ستم روا داشته اید.»

از جمله تاکیدات بسیار مهم مقام معظم رهبری به عنوان بالاترین مقام تصمیم گیرنده در کشور , خدمت گذاری صادقانه به مردم می باشد که در حقیقت , مالکان اصلی کشور و انقلابند. صد البته مقام ولایت هم به لحاظ شرعی و هم قانونی , حجت را برای همه مسئولین تمام کردند. که هیچ عذری در کوتاهی خدمت و قصور از انجام وظیفه پذیرفته نباشد.
حال با توجه به این تکلیف شرعی و قانونی , سئوال اینجاست که چرا گاهی در بعضی از ادارات یا نهادها کسانی پیدا می شوند که البته نامشان مسئول است و بعضا هم به واسطه همین مسئولیت یال و کوپالی هم دست پا کرده اند ولی باور ندارند که جیره خوار سفره بیت المال و مردم هستند.
آیا واقعا بعضی از برخوردها که با کمال تاسف این روزها در میان مشتی تازه به دوران رسیده نهادینه شده , در شان این ملت بزرگوار است متاسفانه گاهی افکار عمومی شاهد اتفاقاتی است که آنها تداعی کننده خاطره تلخ ارباب رعیتی در اذهان می گردد.
اینک بعضی ها به مردم , همانها که تا دیروز خاک کفش هایشان را سرمه چشم می کردند , به چشم رعیت نگاه کنند , آیا غیر از نمکدان شکنی و نمک نشناسی است و مهمتر اینکه دستگاههایی که مسئول نظارت بر حسن انجام وظیفه در ادارات و نهادها هستند چرا سکوت می کنند
البته به نظر می رسد که این دستگاهها از وضع موجود در حوزه نظارتی خود بی اطلاع باشند که صدالبته این خود گناهی نابخشودنیست و یا اینکه در برخورد اینگونه مفاسد از جدیت لازم برخوردار نیستند. به هر حال اگر نظارت همراه با برخورد قانونی اعمال شود , چگونه ممکن است افرادی , حال انتخابی باشند یا انتصابی ! جرات کنند که با ولی نعمتان خود برخوردی نامناسب داشته باشند.
مردم در این اوضاع احوال باید خدا را شاکر باشند که طرحی به نام « تکریم ارباب رجوع » به دستگاهها ابلاغ شده والا هیچ معلوم نبود چه بلایی بر سر مردم نازل می شد! هرچند به نظر می رسد که طرح تکریم در بعضی از ادارات معنی و مفهوم دیگری دارد! به هر حال همه منتخبین و منتصبین در دستگاهها بدانند از جمله گناهانی که مسلمان بودن را زیر سئوال می برد , همین است که در انجام امور مسلمانان کوتاهی کرد. چه برسد به اینکه از بودجه بیت المال حقوق هم گرفت و بعد با ولی نعمتان خود زبان نامناسب سخن گفت ! خدا نکند که عده ای تصور کنند که بلند کردن صدا برای ضعفا نشان از ابهت و قدرت میز و جایگاه آنهاست . این گروه قلیل بفهمند که مولای متقیان در مقابل ضعفا زانوی احترام به زمین می زدند و این در حالیست که شماها ـ که خود را آقای مردم تصور می کنید ـ به مراتب , هزاران برابر از قنبر غلام علی در همه زمینه ها کوچکتر و حقیرتر هستید. پس از خدا بترسید که دست انتقام الهی بسیار سخت و دردناک خواهد بود چرا که او خود وعده کرده که در کمینگاه حضور دارد و وعده خدا حق است .

 از مسائل مهمی که کمتر به آن توجه شده است مبحث   فرهنگ سازی برای خدمت گزاری  یا انجام کار برای مردم است  ، خدمت کردن به مردم  در دین مبین اسلام و همه ادیان الهی مورد تأکید است و   ازجمله  با ارزش ترین کارها در اسلام خدمت کردن به مردم است که متأسفانه سیستم اداری ما در بعد فرهنگ سازی برای خدمت گزاری خوب عمل نکرده و همین امر باعث گردیده دستگاه اداری ما در موضوع خدمت گزاری نتواند آن طور که شایسته مردم است وظائفش را انجام دهد و رضایت مردم را جلب نماید ضمن اینکه ما بهترین و شریفترین قشر جامعه را در دستگاههای اداری داریم ، بنابراین لازم است قبل از ورود کارمند به عرصه خدمت رسانی آموزش های مورد نیاز در رابطه با خدمت رسانی به آن ارائه داد ، ما به سمتی پیش رفته ایم که جایگاه ارباب رجوع با مستخدم عوض شده ارباب رجوع جایگاه بسیار والایی دارد و در دستگاه اداری باید مورد تکریم قرار گیرد و مستخدم همیشه باید خودش را خادم ارباب رجوع بداند و جایگاه کارمند از عنوان مستخدم بودن آن مشخص است ولی قضیه برعکس شده مستخدم احساس می کند که بر مردم ارجحیت دارد و جایگاهش بالاتر از مردم است ما باید برای فرهنگ سازی کار و تلاش و خدمت گزاری به مردم راهکارهای عملی انجام دهیم و خدمت گزاری به مردم را تقویت نمائیم.

عوامل موثر بر وجدان کار

1-  عوامل اجتماعی

 هر فرد قبل از اینکه به سازمان کاری وارد شود به عنوان یک فرد تحت تأثیر آن جامته قرار گرفته و بسیاری از خصایص فردی در او شکل می گیرد.

2-  عوامل سازمانی

عوامل سازمانی عبارتند از :

الف: ضوابط و مقررات سازمانی

ب: سبک مدیریت

ج: تقسیم کار

د: فرهنگ سازمانی

ه: تشویق و تنبیه

یادداشت های شخصی آقای محمود احمدی نژاد :

مدتهاست که به خدمت ها و خیانتهای دیوانسالاری (بوروکراسی) می اندیشم.
دیوانسالاری موجود، چقدر به حل مشکلات کمک می کند و چه میزان به تثبیت مشکلات می انجامد؟
دیوانسالاری پدیده جدیدی نیست وتمدن ها و حکومتهای مقتدر،‌ هرگز بدون انضباط دیوانی نبوده اند. در دوره های اخیر هم بوروکراسی را تجسم مدیریت عقلی و علمی دانسته اند ولی باید دید که آنچه روی کاغذ آمده و موضوع بحثهای نظری در باب عقلانیت ابزاری بوده با آنچه عملاً اتفاق افتاده و بخصوص آنچه با پوشش مدرنیزه کردن دولت ها در دهه های اخیر تحقق یافته ، واقعاً چه مقدار دولت را عقلانی و چه مقدار عقل ها را دولتی یعنی رسمی، کلیشه ای و اداری کرده است؟

یادداشت های شخصی آقای محمود احمدی نژاد :

مدتهاست که به خدمت ها و خیانتهای دیوانسالاری (بوروکراسی) می اندیشم.
دیوانسالاری موجود، چقدر به حل مشکلات کمک می کند و چه میزان به تثبیت مشکلات می انجامد؟
دیوانسالاری پدیده جدیدی نیست وتمدن ها و حکومتهای مقتدر،‌ هرگز بدون انضباط دیوانی نبوده اند. در دوره های اخیر هم بوروکراسی را تجسم مدیریت عقلی و علمی دانسته اند ولی باید دید که آنچه روی کاغذ آمده و موضوع بحثهای نظری در باب عقلانیت ابزاری بوده با آنچه عملاً اتفاق افتاده و بخصوص آنچه با پوشش مدرنیزه کردن دولت ها در دهه های اخیر تحقق یافته ، واقعاً چه مقدار دولت را عقلانی و چه مقدار عقل ها را دولتی یعنی رسمی، کلیشه ای و اداری کرده است؟
بسیاری از انقلابها در تارهای عنکبوتی بوروکراسی، گرفتار شده اند، تارهایی که خاصیت ارتجاعی و بازگرداننده دارند و همه شور و شعور انقلابی را خنثی می کنند و اوضاع را به عصر ماقبل انقلاب ها باز می گردانند.

خواص مثبت دیوانسالاری را کاملاً می پذیریم مشروط به آنکه براستی به مدیریت علمی بینجامد.
اما دست کم درکشورهایی چون کشور ما که دهه های متوالی تحت سلطه رژیمهای وابسته بوده اند و الگوهای جعلی، تحمیلی و وارداتی پوسیده را تجربه کرده اند، مساله بوروکراسی، غالباً نوعی دولت در دولت را می سازد تا ظاهراً بودجه اقتصاد و مملکت را محاسبه پذیر، برنامه ریزی شده و علمی وشفاف نشان دهد اما در واقع مسائل بسیاری را غیرشفاف، غیرعملی و حتی تبدیل به  ضد برنامه می نماید.
حتی بهتر است بگویم بوروکراسی گاهی، نقش ابزاری خود را از دست می دهد، تبدیل به یک ایدئولوژی می شود و اخلاق ویژه ای می سازد که حالتی تخدیری و ایستا را برکل سیستم تحمیل می کند.  در نتیجه کم کم وسیله تبدیل به هدف می گردد  و هدف به وسیله!
ایدئولوژی دیوانسالارانه، عملا باعث اصطکاک درون سیستمی می شود. همه چرتکه می اندارند و هرکس جزئیات کار خود را می داند اما هیچکس از کلیت کار و نتیجه عملی آن، چیزی نمی داند. همه مشغول کارند  اما کاری پیش نمی رود. تلاش می کنند ولی گره ای باز نمی شود.
به طور خلاصه باید گفت که نظام بوروکراسی موجود چند شاخصه برجسته دارد. اول اینکه پیچک وار در حال توسعه است . یعنی اصولا میل دایمی به بسط حوزه نفوذ و سیطره اختیارات و دائره استیلای خود دارد .
دوم اینکه با تمام توان از خود دفاع می کند. حتی ساختمان و ابزار کار مازاد خود را هم راضی نیست که به دیگران بدهد و به بهانه های واهی از آن مراقبت می نماید .
سوم اینکه به شدت بخشی نگر و جزیی نگر است.
شاخصه چهارم این است که در مقابل تحولات مقاوم است. هر نوع تحول را به منزله آسیب به خود تلقی و در برابر آن مقاومت می نماید و آخر اینکه با زدهی آن بسیار پائین و هزینه آن فراوان و رو به افزایش است.
درچنین وضعیتی چه راه حل هایی وجود دارد؟
عده ای تسلیم می شوند و بیلان کار از پائینی ها می گیرند و به مسئولین بالاتر می دهند و وجدانشان با همین آمارها آرام می گیرد در حالی که برای امثال من آدم ها مهمند نه آمارها. آمارها را همه دولتها و مدیران می دهند

یکی از مهم‏ترین آموزه‏های قرآن و اهل بیت علیهم السلام خدمت‏به مردم و نیازمندان جامعه است . از دیدگاه مکتب حیاتبخش اهل بیت علیهم السلام خدمتگزاری به افراد جامعه، حد و مرزی ندارد و یک دین باور حقیقی در تمام صحنه‏های زندگی با الهام از رهبران آسمانی خویش می‏کوشد تا باری را از دوش دیگران بردارد و خدمتی را به بشر ارائه کند; گر چه فرد مخدوم، هم کیش او نباشد، البته خدمت‏به اهل ایمان اهمیت ویژه‏ای دارد .

امام حسین علیه السلام با تاکید بر این باور وحیانی می‏فرماید:

«اعلموا ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلاتملوا النعم فتتحول الی غیرکم; ⁽¹⁾ بدانید نیازمندیهای مردم که [به شما مراجعه می‏کنند] از نعمتهای الهی است پس نعمتها را افسرده نسازید [یعنی مبادا با رنجاندن مردم نیازمند کفران نعمت کنید] که این وظیفه خدمت رسانی به دیگران محول خواهد شد .»

یکی از مهم‏ترین آموزه‏های قرآن و اهل بیت علیهم السلام خدمت‏به مردم و نیازمندان جامعه است . از دیدگاه مکتب حیاتبخش اهل بیت علیهم السلام خدمتگزاری به افراد جامعه، حد و مرزی ندارد و یک دین باور حقیقی در تمام صحنه‏های زندگی با الهام از رهبران آسمانی خویش می‏کوشد تا باری را از دوش دیگران بردارد و خدمتی را به بشر ارائه کند; گر چه فرد مخدوم، هم کیش او نباشد، البته خدمت‏به اهل ایمان اهمیت ویژه‏ای دارد .

امام حسین علیه السلام با تاکید بر این باور وحیانی می‏فرماید:

«اعلموا ان حوائج الناس الیکم من نعم الله علیکم فلاتملوا النعم فتتحول الی غیرکم; ⁽¹⁾ بدانید نیازمندیهای مردم که [به شما مراجعه می‏کنند] از نعمتهای الهی است پس نعمتها را افسرده نسازید [یعنی مبادا با رنجاندن مردم نیازمند کفران نعمت کنید] که این وظیفه خدمت رسانی به دیگران محول خواهد شد .»

بزرگ رهبر جهان اسلام حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله در پیامی جهانی به پیروان خود چنین رهنمود می‏دهد:

«ایما مسلم خدم قوما من المسلمین الا اعطاه الله مثل عددهم خداما فی الجنة; ⁽²⁾ هر مسلمانی که به گروهی از مسلمانان خدمت کند خداوند متعال به تعداد آنان، خدمتگزارانی را در بهشت‏به او عطا خواهد کرد .»

اساسا یکی از مهم‏ترین آرزو و درخواستهای ائمه اطهار علیهم السلام از خداوند متعال توفیق خدمتگزاری به مردم بوده است و آنان این خواسته ارزشمند خویش را در قالب دعاها و سخنان گهربار خویش ابراز می‏نمودند . امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق با پروردگار متعال چنین نجوا می‏فرماید:

«واجر للناس علی یدی الخیر ولاتمحقه بالمن ⁽³⁾ ; خداوندا! انجام کارهای خیر را برای مردم، به دست من اجرا کن و خدمات نیکم را با منت گزاری ضایع مگردان .»

رفع نیاز حاجتمندان و کمک به ارباب رجوع، از نکات قابل توجهی است که در جوامع حدیثی و منابع فقهی بخشهای مستقلی برای آن منظور شده است . «قضاء حاجة المؤمن‏» ، «خدمة المؤمن‏» ، «الاهتمام بامور المسلمین‏» ، «الطاف المؤمن و اکرامه‏» برخی از عناوین این ابواب است . در متن این گفتارهای سودمند، افزون بر ثوابهای اخروی خدمت رسانی، به نتایج پربار این صلت‏خداپسندانه در دنیا نیز اشاره شده است . در یکی از همین روایات، حضرت سیدالشهداء علیه السلام به خدمتگزاران راستین به مردم نوید می‏دهد:

«من نفس کربة مؤمن فرج الله عنه کرب الدنیا والاخرة ⁽⁴⁾ ; هر کس اندوهی رااز دل یکی از اهل ایمان بزداید، خداوند متعال غصه‏های دنیا و آخرت او را از میان برداشته [مشکلاتش را حل خواهد نمود ].» بنابراین خدمت رسانی در جامعه اسلامی، بویژه از سوی کارگزاران و مسئولان و صاحبان قدرت و مال و متنفذان، امری لازم و ضروری است . و شایسته است که هر مسلمان وظیفه شناس و مسئولیت‏پذیر در هر پست و مقامی که باشد در امر خدمت رسانی همت نماید و تلاش خود را مضاعف گرداند .

خاطر ناشاد را دلشاد کردن همت است

باغ آفت دیده را آباد کردن همت است

صید مرغان حرم کردن ندارد افتخار

طایری را از قفس آزاد کردن همت است

نان بریدن شیوه مردان والا نیست، نیست

نان برای نوع خود ایجاد کردن همت است

در زمان ناتوانی یاد یاران فخر نیست

روز قدرت از ضعیفی یاد کردن همت است

در این نوشتار سعی شده که عمل مقدس خدمت رسانی در سیره و سخن شاخص‏ترین الگوی خدمتگزاران، یعنی حضرت سیدالشهداء علیه السلام بررسی شده و برخی از زیباترین رفتارها و گفتارهای آن خادم راستین امت اسلام و جامعه بشری به خوانندگان بزرگوار عرضه شود; زیرا آن حضرت، پناه بی‏پناهان، دستگیر یتیمان و اسوه کامل خدمتگزاران است . حضرت مهدی علیه السلام در زیارت ناحیه مقدسه خطاب به آن بزرگوار می‏فرماید:

«کنت ربیع الایتام وعصمة الانام وعز الاسلام ومعدن الاحکام وحلیف الانعام; [ای جد بزرگوار!] تو بهار یتیمان، حافظ وپناه مردم، مایه سرافرازی اسلام، کانون احکام و معارف الهی و هم پیمان بخشش و احسان بودی .»

آری امام حسین علیه السلام نمونه بارز خدمتگزاری و خدمت رسانی به مردم دردمند بود، او با اعمال و رفتار خویش نه تنها گرهی رااز زندگی گرفتاران باز می‏کرد بلکه چگونه خدمت کردن به دیگران را به علاقه‏مندان خویش و بشر دوستان عالم عملا آموزش می‏داد .

آداب خدمت رسانی

در سیره امام حسین علیه السلام در زمینه خدمت رسانی نکات ظریفی وجود دارد که دقت‏بیشتر خادمان دلسوز را می‏طلبد . توجه به شخصیت و حیثیت افراد در امر خدمت رسانی از مهم‏ترین ویژگیهایی است که شایان توجه می‏باشد; چرا که اگر در ضمن اجرای نیکی و احسان و کمک به ارباب رجوع به عزت نفس و آبروی افراد بی‏توجهی شود، نه تنها عمل خدمت رسانی نتیجه مثبت نخواهد داد بلکه مایه انزجار و نفرت نیز خواهد بود . دراین صورت شیرین‏ترین ثمره خدمت‏به تلخ‏ترین خاطره‏ها تبدیل خواهد شد; به همین جهت، حضرت سیدالشهداء علیه السلام به این نکته لطیف توجه خاصی داشت و در مواجهه با نیازمندان این شیوه را رعایت می‏کرد . دو نمونه از رفتار آن حضرت را در این زمینه با هم می‏خوانیم:

1 . روزی شخصی از انصار برای حل مشکل خود به پیشگاه آن بزرگوار آمد . او هنوز لب به سخن نگشوده بود که امام علیه السلام از چهره نگران و سیمای گرفته او، دردها و رنجهای درونی‏اش را دریافت و به وی فرمود:

«یا اخا الانصار صن وجهک عن بذلة المسالة وارفع حاجتک فی رقعة فانی آت فیها ما سارک انشاءالله; ای برادر انصاری، خواسته‏ات را به صورت شفاهی مطرح نکن . خواسته خود را در کاغذی بنویس تا انشاءالله من با انجام دادن آن، موجبات خوشحالی تو را فراهم آورم .»

او نیز در نامه‏ای چنین نوشت:

«یااباعبدالله، من به فلانی پانصد دینار بدهکارم و او مرا تحت فشار قرار داده، با او صحبت کن تا به من مهلت دهد .»

امام نامه‏اش را مطالعه کرده و سپس به درون منزل رفت و کیسه‏ای حاوی هزار دینار آورد و به مرد انصاری داد و به او فرمود:

«پانصد دینار آن را به طلبکار خود پرداخت کن و بابقیه این پول به زندگی‏ات سامان ده .»

و در ادامه افزود:

«ولاترفع حاجتک الا الی احد ثلاثة: الی ذی دین، او مروة، او حسب، فاما ذوالدین فیصون دینه واما ذوالمروة فانه یستحیی لمروته واما ذوالحسب فیعلم انک لم تکرم وجهک ان تبذله له فی حاجتک فهو یصون وجهک ان یردک بغیر قضاء حاجتک ⁽⁵⁾ ; [ای برادر، اگر روزی گرفتار شدی] مشکل خود را به جز برای سه کس اظهار نکن:

1 . افراد دیندار; 2 . جوانمرد; 3 . انسانهایی که شرافت‏خانوادگی دارند .

دیندار برای حفظ دین خود [به تو یاری می‏رساند] و جوانمرد به سبب مردانگی خود حیا می‏کند [و به کارت رسیدگی می‏کند] و فرد اصیل و شریف نیز می‏داند که تو با رفتن نزد او از آبرویت مایه گذاشته‏ای و برای انجام دادن خواسته‏ات کوشیده، آبرو و شخصیت تو را حفظ می‏کند .»

2 . روزی مردی بینوا که بر اثر فشار زندگی جانش به لب رسیده و دستش از همه جا کوتاه شده بود به امید رسیدن به نوایی به مدینه آمد . او در آنجا از کریم‏ترین و سخی‏ترین فرد سؤال کرد .

به او گفته شد: حسین بن علی علیه السلام شریف‏ترین و سخی‏ترین فرد مدینه است . مرد بینوا در جستجوی آن امام بزرگوار به مسجد آمد و حضرت را در حال نماز دید . او در همان جا با خواندن ابیاتی خواسته‏اش را مطرح نمود:

«لم یخب الان من رجاک و من

حرک من دون بابک الحلقة‏»

«تا به حال ناامید و مایوس نشده هر کسی که به تو امید بسته و درب خانه‏ات را کوبیده است .»

«انت جواد وانت معتمد

ابوک قد کان قاتل الفسقة‏»

«تو بخشنده‏ای و تو مورد اعتمادی و پدرت نابود کننده افراد فاسق و تبهکار بود .»

امام حسین علیه السلام بعد از شنیدن سخنان وی رو به قنبر کرد و فرمود:

«آیا از مال حجاز چیزی بجای مانده است؟» قنبر گفت: «بلی، چهار هزار دینار داریم .» امام فرمود: «قنبر! آنها را حاضر کن که این شخص در مصرف آنها از ما سزاوارتر و نیازمندتر است .»

سپس امام به منزل رفت و ردای خود را - که از برد یمانی بود - از تن در آورد و دینارها را در آن پیچید و از لای در به آن مرد نیازمند داد و اشعار او را نیز با ابیاتی چنین پاسخ فرمود:

«خذها فانی الیک معتذر

واعلم بانی علیک ذوشفقة‏»

«اینها را از من قبول کن، من از تو عذر می‏خواهم و بدان که من برای تو مهربان هستم .»

«لو کان فی سیرنا الغداة عصا

امست‏سمانا علیک مندفعة‏» «اگر امروز قدرت و حکومتی داشتیم و دست ما بازتر بود، مطمئنا آسمان جود و رحمت ما بر تو ریزش می‏کرد .»

«لکن ریب الزمان ذوغیر

والکف منی قلیلة النفقة‏»

«ولی حوادث روزگار در حال دگرگونی و تغییر است و بخشش من اندک شده است .»

مرد نیازمند هدایای امام را از لای در گرفت و گریست . امام پرسید: «آیا عطای ما را کم شمردی؟» گفت: «نه، هرگز بلکه به این نکته می‏اندیشم که این دستان پرمهر و با سخاوت چگونه در زیر خاک پنهان خواهد شد ⁽⁶⁾ ! !»

رفتار دل‏پذیر

اگر در مواردی انسان نتواند نیاز حاجتمندی را برآورد، شایسته است که او را با زبان خوش و رفتاری دل‏انگیز راضی کند; چرا که برای خدمتگزار وظیفه شناس همیشه کمک مالی به درماندگان ممکن نیست; ولی او می‏تواند با رفتار دل‏پذیر خود، مرهمی بر زخم دردمندان، بگذارد; همچنان که رسول گرامی اسلام می‏فرماید:

«انکم لن تسعوا الناس باموالکم فسعوهم باخلاقکم; ⁽⁷⁾ شما هرگز نمی‏توانید همه مردم را با بذل مال [راضی کرده] و گشایشی در زندگی بر ایشان ایجاد کنید ولی با اخلاق خوشتان آنان را خشنود کنید .»

بر همین اساس، حضرت امام حسین علیه السلام گاهی که برایش رفع گرفتاری مستمندان مقدور نبود با گشاده رویی و رفتاری خوشایند مراجعان را راضی می‏فرمود . یکی از این مصادیق را مرور می‏کنیم:

آن حضرت نشسته بود که فرد نیازمندی به آن بزرگوار مراجعه کرد و اظهار داشت: ای پسر رسول خدا، به دادم برس! فلان شخص از من طلبکار است و می‏خواهد مرا زندانی کند . امام حسین علیه السلام فرمود: «والله ما عندی مال اقضی عنک; به خدا قسم! الان هیچ پولی ندارم که بدهی تو را پرداخت نمایم .»

مرد بدهکار گفت: «پس لااقل با او گفتگو کن شاید رایش عوض شود .»

امام فرمود: «من هیچ گونه آشنایی با طلبکار تو ندارم، اما از پدرم امیرمؤمنان علیه السلام شنیدم که می‏گفت: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «من سعی فی حاجة اخیه المؤمن فکانما عبدالله تسعة الاف سنة، صائما نهاره، قائما لیله; ⁽⁸⁾ هر کس در راه حل مشکل برادر ایمانی خود تلاش نماید چنان است که نه هزار سال خدا را عبادت کرده در حالی که روزها را روزه گرفته و شبها را به عبادت گذرانیده باشد .»

به همین جهت اگر نتوانیم خدمتی به نیازمندان بکنیم، رفتار خوشایند، می‏تواند تا حدودی از دردهای درونی افراد رنجور کاسته و موجب آسایش خاطر آنان باشد . شاعری خوش ذوق این نکته را چنین ترسیم کرده است:

آرزو دارم که گر گل نیستم، خاری نباشم

باربرداری زدوشی نیستم باری نباشم

گر چه نتوانم ستانم حق مظلومی ز ظالم

باری این خواهم که همکار ستمکاری نباشم

نیستم گر نوشدارویی برای دردمندی

نیز بابی دست و پایی نیش جراری نباشم

امام حسین علیه السلام و بیماران نیازمند

عیادت از بیماران نیازمند از ویژگیهای مهم سالار شهیدان بود . آن حضرت با ملاقات آنان علاوه بر دلجویی و تسکین آلام روحی و جسمی بیماران و دردمندان، به مشکلات مادی و اقتصادی آنان نیز رسیدگی می‏کرد; چرا که مریضهای فقیر و مستمند بیش از آنکه در اندیشه سلامتی خود باشند به فکر بدهکاریها و نیازهای مادی خود هستند و این مشکل از نظر روحی و روانی شدیدا آنان را می‏آزارد . به همین جهت‏بر افراد توانمند و مرفه جامعه مسلمین لازم است که به این موارد توجه بیشتری داشته باشند و همچنان که در فکر رفاه و آسایش خود و خانواده‏هایشان هستند در اندیشه این گروه دردمند نیز باشند .

«ابن شهر آشوب‏» می‏نویسد:

«روزی امام حسین علیه السلام به ملاقات بیماری بدهکار به نام اسامة بن زید رفت . او در بستر بیماری آه و زاری می‏کرد و مکرر می‏گفت: ای وای از دست غم و اندوه! حضرت از او پرسید: چه اندوهی داری؟ اسامة گفت: بدهکارم و غم و غصه شصت هزار درهم قرض، تمام وجودم را فرا گرفته است . امام حسین علیه السلام فرمود: ناراحت نباش! من بدهیهای تو را پرداخت می‏کنم . اسامة گفت: می‏ترسم قبل از پرداخت‏بدهیهایم بمیرم . حضرت فرمود: من تمام بدهی هایت را قبل از مرگ تو می‏پردازم .

حضرت اباعبدالله علیه السلام همچنان که وعده داده بود قبل از مرگ اسامة تمام قرضهای وی را پرداخت ⁽⁹⁾ .»

خدمت‏به ضعیفان و یتیمان

امام حسین علیه السلام بسان همه پیشوایان معصوم در خدمت رسانی به محرومان و یتیمان، برنامه ویژه‏ای داشت و آن حضرت منتظر نمی‏ماند که یتیمی به او مراجعه کرده، نیازهایش را بازگو کند . سرور آزادگان جهان برای رسیدن به درجات خدمتگزاران حقیقی، خود پیشقدم می‏شد و به طور ناشناس و در دل شبهای تاریک به رفع مشکلات یتیمان، بیوه زنان و محرومان جامعه می‏پرداخت . او همچون پدر ارجمندش حضرت امیرمؤمنان علی علیه السلام آن چنان در این امر مهم اهتمام داشت و کار خود را به صورت غیر محسوس انجام می‏داد که تا قبل از شهادتش مردم عادی از یتیم نوازی و خدمات محرومیت زدایی آن جناب آگاهی نداشتند .

«شعیب بن عبدالرحمن خزاعی‏» در این زمینه می‏گوید: «بعد از حماسه عاشورا، مردان قبیله بنی اسد - هنگامی که خواستند جسد مطهر حضرت سیدالشهداء علیه السلام را دفن کنند - بر دوش آن حضرت، اثر زخمی یافتند که کاملا از جراحتهای جنگی متفاوت بود; زخم کهنه‏ای بود که هیچ شباهتی به زخمهای روز عاشورا نداشت . از امام سجاد علیه السلام در این مورد سؤال کردند . آن حضرت در پاسخ فرمود:

«هذا مما ینقل الجراب علی ظهره الی منازل الارامل والیتامی; ⁽¹⁰⁾ این زخم بر اثر حمل کیسه‏های غذا و به دوش کشیدن هیزم به خانه‏های بیوه زنان و یتیمان است .»

شهریاری که به شب برقع پوش

می‏کشد بار گدایان بر دوش

ناشناسی که به تاریکی شب

می‏برد نان یتیمان عرب

خدمت‏به قدر معرفت

در سیره امام حسین علیه السلام خدمت رسانی به هر کسی به اندازه معرفت اوست . زیرا پرسودترین سرمایه هر کسی گوهر معرفت و علم و ادب است و تمام امور زندگی و فلسفه خلقت انسان برای وصول به این مقام است و این سرمایه جاویدان - برخلاف سرمایه‏های مادی - در دنیا و عقبی با انسان همراه است .

همچنان که گفته‏اند:

گوهر معرفت‏آموز که با خود ببری

که نصیب دگران است نصاب زر و سیم

شخصی به حضور پیشوای سوم آمد و عرض کرد: «ای پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله، من خون بهایی را عهده‏دار شده‏ام اما در پرداخت آن ناتوانم . به ناچار پیش خود فکر کردم این مشکل را با کریم‏ترین مردم عصر در میان بگذارم و هر چه جستجو کردم کریم‏تر از شما نیافتم .»

امام علیه السلام به او فرمود: «ای برادر! من سه سؤال از تو می‏کنم; اگر یکی را پاسخ دادی 13 بدهی‏ات را می‏پردازم و اگر دو تا را جواب گفتی 23 و اگر همه را صحیح پاسخ دادی تمام بدهی‏ات را خواهم پرداخت!!!»

مرد ناتوان با لحنی عاجزانه گفت: «ای فرزند رسول الله! آیا شخصی مثل شما - که از خاندان علم و شرف و فضیلت هستی - از کسی مثل من سؤال می‏کند؟!»

امام حسین علیه السلام فرمود: «بلی، از جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله شنیدم که می‏فرمود: المعروف بقدر المعرفة، نیکی [و خدمت‏به دیگران] به قدر معرفت [آنها] ست .»

مرد گفت: «در این صورت هر چه می‏خواهی بپرس!» و امام با آن مرد چنین گفتگو کرد:

- «کدام عمل، فضیلت‏بیشتری دارد؟»

- «ایمان به خدا»

- «راه نجات از هلاکت چیست؟»

- «اعتماد به خدا»

- «آرایش و زیبایی حقیقی افراد در چیست؟»

- «علم و دانشی که با حلم و بردباری توام باشد .»

- «اگر آن نبود؟»

- «ثروتی که با انصاف و مروت همراه باشد .»

- «اگر آن هم نبود؟»

- «فقر و محرومیتی که با صبر و پایداری تحمل شود .»

- «اگر آن هم نباشد؟»

- «در این صورت بهتر است‏بلایی از آسمان آمده، چنین فردی را نابود کند که او شایسته همین است .»

در اینجا امام حسین علیه السلام خندید و مبلغ هزار دینار به وی عطا کرد . آنگاه انگشتر مبارکش را که نگینی به ارزش دویست درهم داشت‏به عطایش افزود و فرمود: «یا اعرابی! اعط الذهب الی غرمائک واصرف الخاتم فی نفقتک; ای مرد عرب، طلا رابه طلبکارانت‏بده و انگشتر را در مصارف شخصی خود خرج کن .»

مرد بدهکار با خوشحالی تمام هدیه امام را گرفت و در حالی که آیه «الله اعلم حیث‏یجعل رسالته‏» را قرائت می‏کرد، از حضور امام حسین علیه السلام مرخص شد . ⁽¹¹⁾

هشدار به مسئولان

سرور آزادگان جهان، اندکی قبل از هلاکت معاویه، در خطبه‏ای حساس و تاریخی در سرزمین منا به مسئولان جامعه اسلامی و عالمان و حاکمانی که در اجتماع نقش مؤثری دارند، اما در مورد خدمت رسانی به فقرا، محرومان و نیازمندان جامعه کوتاهی می‏کنند سخنانی هشدار دهنده بیان می‏فرماید و نکات مهمی را در این زمینه به آنان یادآور می‏شود .

آن حضرت در بخشی از سخنان خود به تضییع حقوق مستضعفان و محرومان جامعه اشاره می‏فرماید و از بی‏توجهی مسئولان جامعه به مسائل خدماتی انتقاد می‏کند و می‏فرماید:

«فاما حق الضعفاء فضیعتم واما حقکم بزعمکم فطلبتم، فلا مالا بذلتموه، ولا نفسا خاطرتم بها للذی خلقها و لاعشیرة عادیتموه فی ذات الله، انتم تتمنون علی الله جنته ومجاورة رسله وامانا من عذابه؟! ;

[شما ای بزرگان و مسئولان جامعه!] حق ضعیفان را پایمال نمودید و آنچه را که حق خود تصور می‏کردید طلب کردید ولی در راه خدا نه مالی بخشش کردید و نه جانتان را به مخاطره انداختید و نه از اقوام و بستگان خود برای رضای خدا بریدید . آیا [با این پرونده سیاه و اعمال زشت] بهشت‏خداوند و همجواری پیامبران او را آرزو می‏کنید و با این حال می‏خواهید از عذاب خدا در امان بمانید؟!»

سالار شهیدان در فراز دیگری از کلمات بیدارگرانه و کوبنده خود به وضعیت اسف بار و نابسامان مستضعفان و بیچارگان می‏پردازد و می‏فرماید:

«وقد ترون عهود الله منقوضة فلا تفزعون وانتم لبعض ذمم آبائکم تقرعون وذمة رسول الله مخفورة، و العمی والبکم والزمن فی المدائن مهملة لاترحمون و لافی منزلتکم تعملون ولامن عمل فیها تعنون وبالادهان والمصانعة عند الظلمة تامنون; ⁽¹²⁾

شما می‏بینید که پیمانهای الهی شکسته می‏شود ولی هیچ فریاد نمی‏کشید در حالی که برای بعضی از پیمانهای پدرانتان آشفته خاطر می‏شوید . اینک پیمانهای رسول خدا صلی الله علیه و آله مورد بی‏اعتنایی قرار گرفته و نابینایان، اشخاص کر و زمینگیر در همه شهرها بی‏سرپرست مانده‏اند، به آنان رحم نمی‏کنید و مطابق شان و منزلت‏خود عمل نمی‏کنید و به کسانی که در این راه خدمت می‏کنند توجه نمی‏کنید و با چرب زبانی و سازش با ستمکاران خود را در حاشیه امن قرار داده‏اید .»

امام حسین علیه السلام خودداری از رسیدگی به محرومان و نیازمندان را از بدترین صفات حاکمان می‏دانست و همواره می‏فرمود:

«شر خصال الملوک: الجبن من الاعداء والقسوة علی الضعفاء والبخل عند الاعطاء; ⁽¹³⁾ بدترین صفات حاکمان، ترس از دشمنان، قساوت بر ضعیفان و خودداری از بخشش در موقع عطا می‏باشد .»

آن حضرت علاوه بر حمایتهای عملی خویش از محرومان جامعه بر ضرورت خدمت رسانی به نیازمندان تاکید کرده، در گفتارها و اشعارش این اعتقاد خود را ابراز می‏نمود .

نمونه‏ای از اشعار آن بزرگوار را می‏خوانیم:

«اذا جادت الدنیا علیک فجدبها

علی الناس طرا قبل ان تتفلت‏»

«آنگاه که دنیا به تو روی خوش نشان داد [و برایت امکاناتی فراهم شد] تو هم از آن به نفع نیازمندان و مستمندان بهره گیر، قبل از آنکه از دستت‏بیرون رود .»

فلا الجود یفنیها اذا هی اقبلت

ولا البخل یبقیهااذا ما تولت‏»

⁽¹⁴⁾ «نه بخشش تو آن را - هر گاه به تو روی آورد - از بین خواهد برد و نه بخل تو، آن را - هر گاه به تو پشت کند - باقی خواهد گذاشت .»

آثار خدمتگزاری

حضرت حسین بن علی علیه السلام برای توسعه امر خدمت‏رسانی در جامعه، مردم را از آثار این امر مقدس آگاه کرده، می‏فرماید:

«فمن تعجل لاخیه خیرا وجده اذا قدم علیه غدا ومن اراد الله تبارک وتعالی بالصنیعة الی اخیه کافاه بها فی وقت‏حاجته وصرف عنه من بلاء الدنیا ما هو اکثر منه ومن نفس کربة مؤمن فرج الله عنه کرب الدنیا والآخرة; ⁽¹⁵⁾ هر کس برای نیکی [و خدمت‏رسانی] به برادر خود بشتابد فردا نتیجه آن را خواهد دید و کسی که برای خدا به برادر دینی خود یاری نماید خداوند او را به هنگام نیازمندی یاری خواهد کرد و بیشتر از آن او را از بلاها و گرفتاریها دور خواهد ساخت و آن کسی که اندوه و غم را از دل مؤمنی بر طرف نماید، خداوند متعال غم و غصه‏های دنیا و آخرت [او] را برطرف خواهد نمود .»

مهم‏ترین شرط خدمتگزاری

در خدمتگزاری به مردم یک شرط اساسی وجود دارد که بدون آن عمل نیک، ارزش واقعی خود را از دست‏خواهد داد و آن اینکه خدمت‏به مردم باید از راه صحیح و پاکیزه انجام پذیرد . و بر اساس تقوا و پاکدامنی و برای خدا باشد وگرنه خدمت رسانی به خاطر مقاصد نفسانی و هواهای شیطانی هیچ گونه تاثیری نخواهد داشت; چرا که عمل خیر باید از راه خیر و نیک انجام پذیرد; همچنان که خداوند متعال می‏فرماید:

«انما یتقبل الله من المتقین‏» ⁽¹⁶⁾ ; «خداوند متعال فقط از پرهیزگاران [اعمال نیک] را می‏پذیرد .»

در این راستا امام حسین علیه السلام رهنمودهای ارزنده‏ای به جامعه بشری عرضه نموده است . هنگامی که به آن حضرت خبر دادند «عبدالله بن عامر» - از کارگزاران بنی امیه - چنین و چنان صدقه داده و عده زیادی برده آزاد کرده است، امام علیه السلام فرمود:

«مثل عبدالله بن عامر همانند کسی است که از حاجیان و راهیان خانه خدا سرقت کرده و سپس اموال دزدی را صدقه می‏دهد .» آنگاه افزود:

«انما الصدقة الطیبة صدقه من عرق فیها جبینه واغبر فیها وجهه; صدقه پاکیزه، صدقه کسی است که در راه کسب آن پیشانی‏اش عرق کرده و صورتش غبارآلود شده است .»

وقتی از امام صادق علیه السلام سؤال شد: «منظور حضرت سید الشهداء علیه السلام چه کسی بوده است؟» فرمود: «علی بن ابی طالب علیه السلام .» ⁽¹⁷⁾

پی‏نوشت:

1) مستدرک الوسائل، ج‏12، ص‏369 .

2) اصول کافی، باب خدمت‏به مؤمن، ح‏1 .

3) صحیفه سجادیه، دعای 20 .

4) کشف الغمه، ج‏2، ص‏29 .

5) تحف العقول، ص‏247 .

6) بحارالانوار، ج‏44، ص‏190 .

7) الاختصاص، ص‏225; میزان الاعتدال، ج‏2، ص‏429 .

8) بحارالانوار، ج‏71، ص‏315 .

9) مناقب آل ابی طالب، ج‏3، ص‏221 .

10) همان، ج‏4، ص‏66; بحارالانوار، ج‏44، ص‏190 .

11) بحارالانوار، ج‏44، ص‏196 .

12) تحف العقول، ص‏237 و 238 .

13) العوالم، الامام الحسین علیه السلام، ص‏62 .

14) المناقب، ج‏4، ص‏66 .

15) کشف الغمه، ج‏2، ص‏29 و 30 .

16) مائده/27 .

17) دعائم الاسلام، ج‏2، ص‏329; مستدرک الوسائل، ج‏7، ص‏244 .

عبد الکریم پاک‏نیا

همه ما خدمت گزار مردم هستیم و مملکت ما احتیاج به خدمت گزار دارد ؛ احتیاج دارد که اشخاص فهیم ، اشخاص فعال در این کشور خدمت بکنند .  خدا را در همه امور ، شما حاضر بدانید ، ما از اینجا خواهیم رفت ، هیچ شکی نیست ، من زودتر و شما هم بعداً می آیید ، این مسئله ای نیست . باید فکر این را بکنیم که حالا که رفتیم ، آن جا از ما می پرسند که شمایی که رییس جمهور بودید برای مردم چه کردید ؟ شمایی که وزیر بودید برای مردم چه کردید ؟  شمایی که وکیل بودید برای مردم چه کردید ؟ ملت را می پرسند  که شما برای اسلام چه کردید ؟ عمده این است که ما آن جا آبرو داشته باشیم .

کسانی که واقعاً دلشان برای اسلام و کشورشان می تپد ، متوجه این باشند که پست ، میزان نیست ، مقام میزان نیست رئیس دولت یا رئیس مجلس بودن میزان نیست ، این مقامات تمام می شود ؛ آنی که هست خدمت است . آدم متعهد در هر جا باشد ، اگر دید خدمتش خوب است آن جا ، بیشتر دل گرم است . یعنی هدف این باشد که خدمت بکند ، نه هدفش این باشد که مقام داشته باشد .

اگر همه وزارت خانه ها ، هر کسی که متصدی یک وزارتخانه است ، وزارت خانه خودش را بنا بر این بگذارد که اصلاح کند به نفع مردم ، به طوری که مردم وقتی که در آن وزارت خانه وارد می شوند با رضایت خاطر ، با اطمینان خاطر بیرون بیایند . اگر این طور بشود ، بلا اشکال مردم حاضرند . مردم ، مردم خوبی هستند . ما از مردم تشکر باید بکنیم ، ما همه مرهون آن ها هستیم . عمده این است که ما هم بتوانیم خدمت متقابل بکنیم . باید از مرحله لفظ و شعار بیرون برویم و به مرحله عمل برسیم ؛ یعنی هر وزیری در وزارت خانه خودش واقعاً بین خودش و خدا ، خودش را موظف بداند به این که آن پرسنل آن جا را ، هر کس در تحت نظر او هست ، آن ها را بسیج کند به این که با مردم رفتار خوب بکنند و با مردم رفتار سالم داشته باشند . آن هایی که درصدد این اند که برای کشور خدمت بکنند ، آن ها را دستشان را باز بگذارید خدمت بکنند. من هم دعاگوی شما هستم و امیدوارم که موفق باشید به این که برای خدا خدمت کنید ، برای اسلام خدمت کنید ، برای پیشبرد مقاصد اسلام و کشور خودتان خدمت بکنید .

وظایف خدمتگزاران در نظام جمهوری اسلامی ایران

"از زبان رهبر فقید انقلاب"

امام عظیم الشأن در مجموعه گفتار های خود برای مسئولین ، دولتمردان و نهادهای مسئول در جامعه ، در باب خدمت و خدمتگزاری به نکات ظریفی اشاره داشته اند .

دریک جمع بندی ساده نکات برجسته ای از این سخنان ارئه خواهد شد تا خدمتگزاران به نظام الهی اسلام در خدمت به مردم شریف ایران ، معیارهائی برای تلاش مقدس خود داشته باشند  .

الف - تواضع و جلب محبت مردم برای ایجاد پایگاه مردمی

 "کوشش کنید که پایگاه ملی برای خودتان درست کنید ، ... هرچه صاحب منصب ارشد باشد ، باید بیشتر خدمتگزار باشد ، مردم بفهمند که هر درجه ای که این بالا می رود ، با مردم متواضع تر می شود ... کاری بکنید که دل مردم را بدست آورید  .

"... آقا کاری بکنید که محبت مردم را جلب کنید ، این هم رضای خدا در آن هست ، هم راحتی خودتان در آن هست و هم برای کشورتان مفید است

ب -  مردم داری و رفتار خوب با مردم

امام راحل (ره) در جهت مردم داری و رفتار خوبی که باید در سکنات هر مسئول و دولتمردی وجود داشته باشد ،    سخن های بسیاری داشته اند ، فرازهای ذیل برداشتی از سخنان آن عزیز می باشد .

ب 1 -  رفتار اسلامی

"همه بدانیم که عقل هم اقتضا می کند به همان طوری که اسلام دستور داده با مردم رفتار شود ، حکومت ها هم همانطور رفتار بکنند ، وقتی درصدر اسلام مأمورین را می فرستادند ، همان سردار بود ، همان که استاندار بود ، امام جماعت هم بود ، یعنی اینقدر مورد اعتماد مردم بود و مردم اورا به عدالت می شناختند که به او اقتدا می کردند و با او نماز  می خواندند .

ب 2 -  عدم ایجاد نارضایتی

" این ها باید حالا فکر این معنا باشند که مردم را داشته باشند و یکی از راهها یش این است که وزارتخانه ها و ادارات یک جوری باشند که نارضایتی ایجاد نکنند و بالاخره ما مردم را لازم داریم ، یعنی جمهوری اسلامی تا آخر مردم را می خواهد . " [4]

 ب 3 -  عدم سخت گیری

" باید حرکت ما به صورتی باشد که مردم بفهمند که اسلام برای درست کردن زندگانی دنیا و آخرت آمده است ، تا ملت احساس آرامش کنند ، مردم ما خیلی زحمت کشیده اند ... مردم عادی ما تمام زحمات حکومت را متحمل می شوند ، پس ما باید به فکر مردم باشیم و بر آنان سخت نگیریم که از صحنه خارج شوند .

 ب 4 -  جبران تلخی ها

" ... و شما باید کاری بکنید که آن ذائقه تلخی که مردم در گذشته از دیگران داشته اند به ذائقه شیرینی مبدل سازید که اگر چنانچه خدای نخواسته مشکلی برایتان پیدا شد ، همین مردم کوچه و بازار بیایند و مشکل شما را رفع کنند .

ج  -  شرکت دادن مردم در کارها

"وقتی مردم دیدندکه شما در صدد خدمت به آنها هستید ، طبیعی است که آنها هم کمک به شما می کنند ...

... عمده این است که ما هم بتوانیم خدمت متقابل بکنیم و باید از مرحله لفظ و شعار بیرون برویم و به مرحلة عمل برسیم ، یعنی هر وزیری در وزارتخانة خودش واقعاٌ بین خودش و خدا ، خودش را موظف بداند به اینکه آن پرسنل ، آن جا هر کس در تحت نظر اوست ، آنها را بسیج کند به اینکه با مردم رفتار خوب بکنند و با مردم رفتار سالم داشته باشند و همین طور شرکت دادن مردم را در امور...

... آنها را کنار نگذارید ، رد نکنید ، آنها را وارد کنید در کار، وقتی وارد کردید در کار و آنها دیدند که شما می خواهید همکاری کنید با آنها ، آنها هم همکاری می کنند با شما .

 د – توجه به خواسته های مردم

 " ... شما نمی توانید کارهائی که الآن در ایران هست انجام بدهید ، الّا با هماهنگی با ملت ، هماهنگی با ملت هم این است که شما توجّه کنید به خواست اینها...

... مأمورینی که می خواهید بفرستید به اطراف ، این مأمورین را درست توجیه کنید که با ساخت مردم موافق باشند ، همانطوری که خود شما می خواهید با مردم هم فکر باشید ، این ها هم با مردم هم فکر باشند ، با روحانیان  هم فکر باشند ، طوری باشد که هماهنگی داشته باشد .

 ه – ارزش دادن به مردم

" ما باید به مردم ارزش بدهیم ، استقلال دهیم و خودمان کنار بایستیم و روی خیر و شر کارها نظارت کنیم .

" ...به مجلس و دولت و دست اندرکاران  توصیه می نمایم که قدر این ملت را بدانید و در خدمتگزاری به آنان خصوصاٌ مستضعفان و محرومان و ستمدیدگان که نور چشم ما و اولیاء نعم همه هستند و جمهوری ره آورد آنان و   با فداکاری آنان تحقق پیدا کرد و بقاء آن نیز مرهون خدمات آنان است فرو گذار نکنید و خود  را  از  مردم و آنان را  از خود بدانید  .

و – عمل کردن به تعهدات اسلامی و خضوع در برابر قانون

 " مقصود این است که درحکومت اسلام ، اسلام و قانون اسلام حکومت کند ، اشخاص برای خودشان و به فکر خودشان حکومت نکنند ، مامی خواهیم احکام اسلام در همه جا جریان پیدا کند و احکام خدای تبارک و تعالی حکومت کند ، در اسلام حکومت ، حکومت قانون ، حتی حکومت رسول الـ... وحکومت امیر المؤمنین ، حکومت قانون است ، یعنی قانون خدا آنها را تعیین کرده است ،آن ها به حکم قانون واجب الاطاعه هستند  .

" اسلام برای برقراری قانون آمده است و پیغمبر اسلام و ائمة اسلام و خلفای اسلام ، تمام برای قانون خاضع بوده اند و تسلیم قانون بوده اند ، ما هم باید تبعیّت از پیغمبر اسلام بکنیم و از ائمة خدا بکنیم و به قانون هم عمل کنیم و هم خاضع باشیم در مقابل قانون ، قانون برای همه است  .

 ز- اهمیت دادن به بیت المال و پرهیز از کم کاری

 " بیت المال مسلمین را بزرگ بشمارید ، حکومت های اسلامی باید بیت المال مسلمین را برای جلال و جبروت خودشان صرف نکنند ، بیت المال مسلمین صرف آن چیزی بشود که برای مسلمین است  .

" برادر ها ، امروز روز کار است ، هر کس در هر جا هست باید کار بکند ، ما می خواهیم خودکفا باشیم ، خودکفائی را با تبلیغات نمی شود کرد ، با کار می شود کرد  .

" من نمی فهمم کسی علاقه داشته باشد به مملکتش و آن وقت از مملکتش اجر ببرد و عمل نکند ، خوب یک اجرتی که این ها  می گیرند در مقابل عمل است ، اگر عمل کم بکنند حرام است ، این اجرت جایز نیست استفاده بکنند از این   .