تدبر در آیات قرآن دارای چنان آثار ژرف و گسترده ای است که چیزی نمی تواند جای گزین آن شود. مهم ترین این آثار، از بین بردن جهل و نادانی در ابعاد گوناگون زندگی فردی و اجتماعی انسان هاست. توضیح آن که بیشتر آدمیان در اثر انس شدید به مظاهر گوناگون زندگی دنیوی که برای همگان قابل احساس است و به سبب نداشتن ارتباط مستقیم با حقایق الهی و امور اخروی، از درک حقایق جهان دور افتاده، گاهی خرافات بی پایه و اساس را حقیقت می پندارند و گاهی واقعیت ها را از افسانه ها و خرافات به شمار می آورند. پی آمد این نادانی تأسف بار، مبتلا شدن افراد انسانی به بیماری های غیر قابل علاج روحی و مبتلا شدن جوامع انسانی به ذلّت و عقب ماندگی و اسیر شدن در دام دولت های مستکبر و سلطه جو و خوردن فریب نقشه های شیطانی آنان است. قرآن کریم با بیان مهم ترین حقایقی که انسان ها در راه رسیدن به سعادت فردی و اجتماعی خود بدان نیاز دارند و با جداسازی دقیق اوهام و خیالات از حقایق، به مبارزه با این خصلت خطرناک پرداخته است. برای روشن تر شدن مطلب به ذکر دو مثال می پردازیم.
1. بیشتر انسان ها، زیادی اموال و فرزندان و بهره مندی از مقام های دنیوی را مایه سعادت حقیقی می پندارند و نیز چنین تصور می کنند که تنها راه به دست آوردن روزیِ بیشتر، فراهم بودن اسباب ظاهری و شناخته شده آن است. این دو گمان باطل موجب می گردند انسان ها به ناهنجارهای اخلاقی متعددی دچار شده و جامعه از اعتدال لازم خارج گردد زیرا هر شخصی تلاش می کند با تملّق و چاپلوسی و دروغ و دادن رشوه، نزد صاحبان ثروت و مقام دارای منزلتی شده و خود به پست و مقامی نائل گردد و با غیبت و تهمت، رقیب را از صحنه خارج سازد و با خوردن حق مظلومان و گرفتن رشوه، به جمع آوری ثروت مشغول گردد. ناگفته پیداست که رواج چنین اموری، جامعه را دچار چه بحران عظیمی خواهد کرد. تدبر در آیات قرآن کریم، از همان ابتدا راه شکل گیری این ناهنجارها را سدّ می کند زیرا به انسان می آموزد که اولاً سعادت واقعی در ایمان به خدا و عبادت الهی و رعایت تقواست «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَـشِعُونَ...» [9 ]نه بهره مندی از اموال و مقامات و لذائذ دنیوی «إِنَّمَآ أَمْوَ لُکُمْ وَ أَوْلَـدُکُمْ فِتْنَةٌ» [10] و ثانیاً روزیِ هر شخصی به دست خدا بوده و خداوند خود با حکمت خویش به هر کس به اندازه مصلحت وی اعطا می کند و هیچ امری نمی توند آن چه را که خداوند تقدیر کرده تغییر دهد. «أَوَ لَمْ یَعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَن یَشَآءُ وَ یَقْدِرُ» [11] و تلاش انسان ها برای بدست آوردن روزی نیز در طول اراده الهی دارای اثر است نه در عرض آن و تنها پس از اجازه خداوند می تواند مؤثر باشد.
2. بسیاری از دولت های جهان، با دیدن شوکت ظاهری و امکانات نظامی و اقتصادی کشورهای مستکبری مانند آمریکا، صهیونیست و انگلیس، چشم حقیقت بین خود را از دست داده و چنین می پندارند که دولت های سلطه جو، دارای قدرت مطلق بوده و کسی را یارای مقاومت در برابر آنان نیست. نتیجه این تصور نادرست آن است که برخی از کشورهای اسلامی بر خلاف فرمان الهی [12] با ذلّت در برابر قدرت های استعمارگر زانو زده و به آنان اجازه می دهند به مال و جان و ناموس مسلمانان تعدی کنند. در حالی که براساس تعالیم نورانی قرآن، قدرت مطلق از آن خدای متعال است [13] و اگر مسلمانان با یکدیگر متحد بوده و اختلافات را کنار بگذارند [14 ]و با همدلی و توکل بر خدا با دشمنان اسلام مبارزه کنند، خداوند آنان را یاری کرده و بر دشمنانشان پیروز می کند.«قَـتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَیْدِیکُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنصُرْکُمْ عَلَیْهِمْ» [15] قرآن کریم با ذکر نمونه های عینی در این زمینه مانند جنگ بدر که در آن مسلمانان با وجود آن که هم تعداد آنان و هم تجهیزاتشان کمتر از دشمنانشان بود، در عین حال با یاری خدا بر دشمن پیروز شدند; [16] این عقیده را در قلوب مؤمنان هر چه بیشتر راسخ می سازد. نکته در خور توجه و در عین حال عجیب آن است که با وجود آن که تدبر در قرآن اهمیت ویژه ای داشته و در آیات الهی و روایات نقل شده از پیامبر و اهل بیت(علیهم السلام) بر آن تأکید بسیاری شده، متأسفانه جوامع اسلامی آن گونه که بایسته است به این امر نمی پردازند.
بسیاری از مسلمانان به طور کلی با قرآن رابطه ای نداشته، از آن بیگانه اند و کسانی که با قرآن مأنوسند نیز غالباً به فراگیری قرائت، تجوید و صوت و لحن اکتفا کرده یا در گامی بالاتر به حفظ قرآن می پردازند و یا در نهایت با معانی و مفاهیم قرآن در حدی سطحی آشنا می شوند و بدین ترتیب خود را از برکات بی شمار تدبر در قرآن که مقدمه ای برای عمل به آن نیز هست محروم می سازند. به همین دلیل است که پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در قیامت از این که امت وی قرآن را ترک کرده و موجب مهجوریت آن شده اند به خداوند شکایت می کند. «وَقَالَ الرَّسُولُ یَـرَبِّ إِنَّ قَوْمِی اتَّخَذُواْ هَـذَا الْقُرْءَانَ مَهْجُورًا» [17]
به امید روزی که با تدبر کافی در آیات هدایتگر قرآن، خود و جامعه خویش را از بیماری کشنده نادانی نجات داده و بتوانیم حجاب ضخیم ناشی از دوستی دنیا را از رخ حقیقت کنار زده و حقایق هستی را آن گونه که هستند مشاهده کنیم.
4 . انعام/ 6، 92 و 155; انبیاء/ 21، 50; سوره ص / 38، 29.
5 . المیزان، عربی، مؤسسه اعلمی، بیروت، ج 5، ص 255.
6 . نحل/ 16، 44.
7 . یوسف/ 12، 2.
8 . سوره ص / 38، 29.
9 . مؤمنون/ 23، 1 و 2 و نیز حج/ 22، 77 ; بقره/ 2، 189 ; آل عمران/ 3، 130.
10 . تغابن/ 64، 15 و نیز انفال/ 8، 28; آل عمران/ 3، 10و 116; انعام/ 6، 32.
11 . زمر/ 39، 52.
12 . مائده/ 5، 51; ممتحنه/ 60، 13 ; نساء/ 4، 141.
13 . انفال/ 8، 41.
14 . آل عمران/ 3، 103.
15 . توبه/ 9، 14 و نیز محمد/ 47، 7 ; حج/ 22، 38 و 39.
16 . آل عمران/ 3، 123.
17 . فرقان/ 25، 30.
